وضعیت سنجی دویست و شصت و پنجم: راه حلها و تدابیر منطبق با اقتصاد تولید محور در حوزه مسکن / بخش پنجم:

 ژاله وفا:

  در این نوشتار به سه امر ذیل می پردازم:

1- مزایای صنعتی شدن ساختمان سازی در ایران

2- مسکن و لزوم زعایت موازین محیط زیست

3- اهمیت بازیافت و دفع اصولی پسماند ساختمانی در ایران

❋ مزایای صنعتی شدن ساختمان سازی در ایران:

   با توجه به این که ایران، کشوری در حال توسعه است و مسکن به عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه مطرح است و نیز با افزایش جمعیت و به تبع آن، نیاز روزافزون به مسکن و نیز ناکارآیی سیستمهای سنتی و متداول در تولید انبوه مسکن، رویکرد به روشهای صنعتی تولید ساختمان ضرور به نظر می‌رسد.

در واقع از یک سو تقاضای انباشته مسکن، حجم تقاضای هرم جمعیت جوان جویای مسکن، نیاز به انبوه سازی با کیفیت و کاهش دوره زمانی ساخت و ساز و افزایش کیفیت و کمیت مسکن و ضروزت ایمن سازی مسکن و از سوی دیگر مشکلات ساخت و سازهای سنتی غیر استاندارد و حجم گسترده بافتهای فرسوده درایران( به نقل از محمد پژمان معاون وزیر راه و شهرسازی 2 مرداد 98 :”سکونت ۲۱ میلیون نفر از جمعیت کشور در بافت فرسوده و ناکارآمد شهری” و نیز در تهران وجود بافت‌های فرسوده به مساحتی بالغ بر ۴۴۰۰ هکتار) ضرورت به کارگیری استانداردهای بین المللی در طراحی و ساخت و ساز در مسکن عمده ترین مواردی است که روی آوری به استفاده از سیستمهای ساخت صنعتی را توجیه میکند.

   ساخت و ساز ساختمانها در ایران در حال حاضر به دو روش سنتی و صنعتی ( روش با تكنیك جدید) می‌باشد اما روش صنعتی سازی هنوز نتوانسته جایگاه لازم را در ایران بدست آورد و در اكثر نقاط ایران روش متداول ( اسكلت فلزی یا بتنی و سقف تیرچه بلوك ویا بتنی) اجراء می گردد.

● تعريف و لزوم صنعتی سازی ساختمان در کشورمنظورازصنعتی سازی:

   صنعتی سازی ساختمان، استفاده از روشهای نوین کارخانه‌ای با رویکرد تولید انبوه به منظورکاهش هزینه،افزایش سرعت اجرا و افزایش کیفیت در پی طرحهای خانه سازی می‌باشد.حدود دو سوم از کار در ساخت صنعتی مسکن و ساختمان در کارخانه صورت میگیرد و آنچه که به عنوان پیشرفت فیزیکی و درمحل اجرای حرح صورت می‌گیرد، تنهاحدود یک سوم حجم کار را دربرمی گیرد. در انبوه سازی صنعتی ابتدا قطعات و اجزا ساختمانی در کارخانه‌های پیش ساز ساخته می‌شود و بعد از حمل به محل اجرای طرح، در کنار همدیگر قرار می گیرند. سامانه ها و فرآیند صنعتی سازی ساختمان شامل همه فعالیتهای مرتبط با طراحی، فن‌آوریها، روشهای ساخت و ساز و تولید کارخانه‌ای قطعات و اجزای ساختمانی است که با رعایت موازین علمی به طور انبوه و براساس استانداردها و رعایت الزامات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و موازین رشد پایدار انجام می‌گیرد. تولید صنعتی ساختمان، فرآیند ساخت و اجرای پیوسته و زنجیره‌ای ساختمان است که در آن اجزاء و عناصر ساختمانی به صورت مدولار و پیش‌ساخته تولید شده و از نظر کیفیت در تمام مراحل ساخت و اجرا قابل کنترل است. تجربه جهانی نشان می‌دهد که رسیدن به این توانایی صنعتی، فرآیندی نسبتاً زمان‌بر دارد و با سیاست‌گذاری، هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی، تدوین قوانین مناسب و مدیریت هماهنگ صنایع وابسته، میسر می‌شود. در این راستا لازم است هم‌زمان با انجام طرح‌های پژوهشی کاربردی در کشور، سیستم‌ها و فناوری‌های مطرح روز دنیا نیز مورد بررسی دقیق قرارگرفته و امکان‌سنجی بومی‌سازی و حصول اطمینان از قابلیت انطباق آنها با الگوهای ساخت و ساز متداول در کشور انجام شود.

   صنعتی سازی ساختمان در کشورهای توسعه یافته بگونه‌ای تدریجی و در طول زمان تحقق یافته است. این پروسه نیاز به زیربنای محکم فنی و اقتصادی و برنامه‌گذاری و مدیریت صحیح دارد. انتقال فن‌آوری‌های نوین و روش‌های صنعتی از کشورهای توسعه یافته صنعتی به کشورهای درحال توسعه همچنین مستلزم ایجاد یک ساختار زیربنایی فنی و تربیت متخصصین و بوجود آوردن طبقه کارگران صنعتی در سطح کشور است که خود پروسه‌ای وابسته به زمان است. صنعتی سازی سیستم‌های ساختمانی سنتی قابل ارتقاء با استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند گامی موثر در بومی سازی فناوری‌های صنعتی باشد.

●مزایای فن‌آوری‌های نوین در تولید صنعتی ساختمان :

کیفیت :

1-استحکام و مقاومت ساختمان در برابر حوادث طبیعی

2-مصرف مصالح (در صورت تولید کارخانه‌ای استاندارد با کمترین اتلاف مصالح ساختمانی و با عمر طولانی‌تر)

3- ارتقاء جایگاه نیروی کار برای افراد تحصیل کرده در صنعت ساختمان

4- بهینه سازی اجرا

5 – انبوه سازی ساختمان با استفاده از سیستم ها و فن‌آوریهای نوین

6- صرفه جوئی در مصرف انرژی و کاهش اتلاف انرژی

7- کاهش آلودگی محیط زیست

8 – سبک سازی ساختمان

9- امکان کنترل کیفیت بر فرایند تولید در کارخانه

10-مدیریت و هدایت دقیق فرایندها در کارخانه

11- امکان استفاده از نیروی کار دائمی در تمام فصول سال

سرعت:

1-کاهش دوره ساخت

2-سری سازی

3-مکانیزه شدن تولید

4-امکان تولید مدل وار

قیمت :

1-کاهش قیمت تمام شده ساختمان

2- کاهش زمان ساخت لذا ارزانتر

3- تولید انبوه

4-کاربرد بهینه مصالح

5-کاهش ضایعات

●معایب روش صنعتی سازی ساختمان:

1- ازمهمترین معایب صنعتی سازی ساختمان از بین رفتن تدریجی هنر معماری سنتی و امکان کمتر از استفاده از آن هنر و زیبایی در صنعتی سازی کارخانه‌ای می‌باشد.

2- ساختمانهای صنعتی ساز هویت یگانه ندارند و انبوه سازی یکسان سازی را ایجاب می‌کند و بتدریج انسانهای ساکن آن نیز هویت یگانه‌شان مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

3-آیین نامه‌های طراحی ساختمانهای صنعتی ساز با شرایط اجتماعی و اقلیمی ایران از نظر فنی و اجرایی و هنری انطباق کامل ندارند. لذا منطبق شدن آنها از ضرورتهای اساسی صنعتی سازی ساختمان در ایران است.

4-در مرحله اجرا، علیرغم وجود قوانین و مقررات برای صنعتی سازی ساختمانی، ضعف عملکردی و نظارتی مهندسان و یا وجود منفعت طلبی برخی بساز و بفروشها و انبوه سازان،حضور نیروی انسانی آموزش ندیده و غیر متخصص میتواند خصوصا دربلند مرتبه سازی اشکالات متعددی را بوجود آورد.

5- ساختمانهای صنعتی ساز در بسیاری از کشورها نیازمندضمانت طولانی مدت هستند. در ایران هنوز امر ضمانت ساختمان از طرف مهندسان سازنده جا نیفتاده است.

   روند صنعتی سازی ساختمان در ایران تا قبل از دهه 60چندان ملموس و دارای مفهوم نبوده است لذا آشنایی با مقررات و ضوابطی که بر مزایای آن افزوده و از معایت آن بکاهد هنوز صورت نگرفته است..

●چالش‌های توسعه صنعتی سازی ساختمان در ایران:

   در قوانین جاری، در باره صنعتی سازی ساختمان، بندهای ذیل اختصاص یافته اند:

1- سیاستهای کلی نظام در بخش مسکن آمده است: حمایت از تولید انبوه وصنعتی مسکن.و

2- قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن( مصوب 25.2.1387 )

ماده 1- حمایت از سرمایه گذاری تولید مسکن با فن‌آوری های نوین و تولید صنعتی را لازم میداند.

و ماده 14-بند “4”وزارت مسکن و شهرسازی را موظف می‌سازد ظرف 3 ماه راهکارهای تولید واردات و بکارگیری ماشین آلات و ابزار تولید محصولات صنعتی تولید مسکن انبوه را به هیات وزیران پیشنهاد نماید!

وزارت امور اقتصادی و دارايی –معاونت امور اقتصادی تولید انبوه و صنعتی مسکن معتقد است :”هرساله به منظور پاسخگویی به نیاز مسکن متقاضیان می‌باید یک میلیون و 220هزارواحدمسکونی ساخته شود.علاوه براین درحال حاضر 220تا322هزاربنای مستهلک درکشور وجود دارد که درمجموع میتوان اذعان نمود که در طول 92سال آینده،90میلیون واحدمسکونی جدیدباید درکشورساخته شود.”بگذریم که با توجه به تجمیع پلاک‌ها در محلات، کوچک بودن مساحت‌های ساختمان‌ها و شرایط طرح‌های تفصیلی شهرها فعلاً امکان صنعتی سازی این نوع ساختمان‌ها در ایران وجود ندارد؛

   با توجه به نیاز موجود در کشور، روش‌های سنتی که از جنبه‌های مختلف نیز همواره و در همه ابعاد بهینه نمی‌باشند جوابگوی میزان تقاضای سالانه مسکن مورد نیاز نمی‌باشد.

   محمود فاطمی عقدا رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در 24 مرداد 98 در مصاحبه با سایت تهران سازان با بیان اینکه در حال حاضر صنعت ساختمان سازی کشور وارد مرحله صنعتی سازی شده است اظهار داشت که میزان صنعتی سازی ساختمان در کشور از ۱٫۵ درصد در سال ۱۳۸۶ به بیش از ۴۰ درصد در حال حاضر رسیده است. تاکنون بیش از ۹۰ فن‌آوری و شرکت های بسیاری از مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن ، تاییدیه اخذ کرده اند. نامبرده با اشاره به اینکه صنعتی سازی در دو بخش انجام می‌گیرد، گفت: بخش سازه‌ای به صورت ۶۰ درصد صنعتی‌سازی انجام می‌گیرد وهم اکنون دربخش غیرسازه‌ای هم که شامل مؤلفه‌های داخلی ساختمان است، در حدود ۴۰ درصد به روش صنعتی سازی انجام می‌شود.وی معتقد است که مراحل ابتدایی ساخت صنعتی مسکن گذرانده و دانش فنی لازم کسب شده ‌و به مرحله اجرایی رسیده ‌است و حالا باید دانش فنی ساخت مسکن صنعتی و فناوری نوین به صورت بومی انجام ‌شود. ودلیل اجرانشدن ضوابط و مقررات، قانون گریزی و تدوین نشدن آیین نامه اجرایی و همچنین بازنگری نکردن آیین نامه‌های موجود را بایستی در نبود تعادل میان حقوق دانان و قانون گذاران با مجریان جستجو کرد.

   همچنین ایرج رهبر رییس کانون سراسری انبوه سازان مسکن هم گفت:روند صنعتی سازی مسکن درکشور روبه پیشرفت بوده ودرحال حاضر۴۰ درصد ساخت و سازها به روش صنعتی صورت می‌گیرد. امیر مازیار شاکری دبیر اجرایی چهارمین همایش تخصصی و فناوری نوین صنعتی‌سازی ساختمان هم معتقد است: صنعتی سازی ساختمان با یک جهش مواجه شده و به حدی رسیده که حال صحبت از بومی سازی صنعتی سازی در ساختمان می‌شود. محمدرضا انصاری رییس انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی، طرح مسکن مهر را تحولی در صنعت ساختمان کشور دانست و گفت: طرح مسکن مهر، ساخت و ساز را در جهت صنعتی سازی ساختمان متحول کرده است. تا قبل از اجرای طرح مسکن مهر، ۱٫۵ درصد ساختمان های کشور به روش صنعتی یا نیمه صنعتی ساخته می شد، در حال حاضر درشهر جدید پرند بیش از ۱۰ مورد سیستم و تیپ ساختمانی در حال ساخت است.                      

❋مسکن و لزوم زعایت موازین محیط زیست:

   محیط‏‌ زیست محل زندگی و تأمین‏‌کنندۀ اصلی‌‏ترین نیازهای انسان است. ایجاد فضاهای سالم و راحت برای کار و زندگی انسان یکی از اهداف مهم معماری است. شکی نیست که مسکن یکی از بیشترین ساخته های مصنوع بشر است لذا اعمال یک نگاه پایدار به ساخته های مسکونی می تواند تاثیر شگرفی در فرآیند پایداری داشته باشد. این در حالی است که مشکلات محیط ‏‌زیست امروزه به بحران جهانی تبدیل شده است.کشور ما نیز نه تنها از این بحران مصون نیست بلکه از بسیاری جهات محیط زیست بسیار آلوده و آسیب دیده‌ای دارد.

   توسعه شهر و شهرنشيني در کنار ايجاد امکانات و رفاه براي زندگي انسان‌ها، باعث افزايش هر چه بيشتر تخريب‌ها و آلودگي‌هاي زيست محيطي شده است. از اين رو، نظريه توسعه پايدار شهري با توجه به اثرات منفي رشد شهرها مطرح شد و راهکارهايي را براي به حداقل رساندن مسائل شهري مطرح کرده است. از جمله اين راهکارها، تلاش در جهت ايجاد پايداري در مسکن شهري است. مسکن به عنوان مهمترين کاربري در شهرها که درصد بالايي از مساحت شهر را به خود اختصاص مي‌دهد، کيفيت زندگي و رفاه و آسايش مردم را مشخص مي‌کند. نحوه طراحي و ساخت مسکن در محيط، جامعه، فرهنگ، اقتصاد و همچنين بر زندگي روزانه مردم، سلامتي و امنيت آنها تأثير مي‌گذارد.

●مسکن مناسب:

در دومین اجلاس اسکان بشر در استانبول، مسکن مناسب چنین تعریف شده است: «سرپناه مناسب تنها به معناي وجود یک سقف بالاي سر هر شخص نیست، سرپناه مناسب یعنی آسایش مناسب، فضاي مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مناسب، امنیت مالکیت، پایداري و دوام سازهاي، روشنایی، تهویه و سامانه گرمایی مناسب، زیرساختهاي اولیه مناسب از قبیل آبرسانی، بهداشت و آموزش، دفع زباله، کیفیت مناسب زیست محیطی، عوامل بهداشتی مناسب، مکان مناسب و قابل دسترسی از نظر کار و تسهیلات اولیه است، که همه این موارد باید با توجه به استطاعت مردم تأمین شود».(شکرگزار،1385 ص40.)

●مسکن پایدار:

   تعاریف متعددی از پایداري وجود دارد، اما دو تعریف زیر

1- ارتقاي کیفیت زندگی، ضمن درنظر گرفتن ظرفیت تحمل محیط زیست

2- پاسخگویی به نیازهاي نسل حاضر بدون آنکه توانایی نسلهاي آینده براي تأمین نیازهایشان محدود شود،

به طور روشنی مفهوم آن را مشخص می‌کند.(فیروزبخت،1391:217فیروزبخت، علی؛ پرهیزکار، اکبر؛ ربیعی‌فر، ولی‌اﷲ راهبردهاي ساختاري زیست محیطی شهر با رویکرد توسعه پایدار شهري)مطالعه موردي شهر کرج،)

   1- (شماره 50تابستان96) طراحی مسکن بطوري که سرپناه و امنیت را فراهم کند؛ 2-استفاده از زیبایی محیط پیرامون بدون دستکاري جدي آنها؛ 3- ایجاد کاربريهاي گوناگون در مجاورت فضاي مسکونی جهت تسهیل خدمات رسانی؛ 4- ارتقاء استانداردهاي مسکن و روشهاي جدید برنامه گذازی؛ 5- عایق کردن خانه در برابر حرارت و سرما؛6-بهره بردارياز منابع انرژي تجدیدپذیر مثل باد و خورشید؛7-مصرف کم آب؛8- توجه به ساخت مسکن براي افراد کم درآمد؛9- بهبود روابط اجتماعی و محلی10-ارتقا راهکارهای براي جلوگیري از آلودگی ایجاد شده توسط ضایعات.(محمودي،1392 :8 )

مفهوم پایداري در دهه 1970میلادي، نتیجه آگاهی بشر نسبت به مسایل محیط زیست و مشکلات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي می‌باشد. این مفهوم امروزه چنان اهمی یافته است که نمی‌توان هیچ‌ کدام از فعالیتهاي مربوط به محیط زیست و توسعه را بدون توجه به آن پیش برد.

   طراحی زیست محیطی رویکردی از طراحی پایدار است که تلاش می‌کند با استفاده و بهره گیری هر چه بیشتر از انرژی موجود در طبیعت تا حد امکان شرایط محیطی مناسبی را در فضاهای زیستی مورد استفاده انسان، به ویژه مسکن، ایجاد نماید. توجه به عدم تخریب عناصر طبیعی و جلو گیری از آثار زیست محیطی ناشی از آن و ارائه راه‌حل‌هایی که در بر گیرنده حداقل شرایط ضروری برای زیست و رشد ارزش‌های والای انسانی است، همچنین رسیدن به طراحی بافت‌های مسکونی با توجه به خصوصیات زیستی و معیشتی افراد هر منطقه به منظور همخوانی مسکن با عادات زیستی انسان‌ها و امکان بهره‌وری از مصالح سنتی و بومی از جمله نکات حائز اهمیت بسیار در طراحی ها و برنامه گذاریها و سیاستگذاریها می‌باشند.

   تولید مصالح و احداث ساختمان در سال‌های اخیر، انرژی بسیار زیادی را به خود اختصاص داده و به آلودگی‌های زیست محیطی فراوانی نیز منجر شده است. انتشار گرد و غبار ناشی از عملیات ساختمانی در مناطق مختلف، پخش آلودگی های شیمیایی ناشی از تولید مصالح ساختمانی، آلودگی‌های گازی و ذرات معلق پخش شده در هوا که ناشی از حمل و نقل مصالح ساختمانی به محل های مورد نظر است و نیز تولید زباله‌های ساختمانی از جمله موارد عمده آلودگی‌های زیست محیطی تحت تاثیر صنعت ساختمان می‌باشد. لذا ضرور است که راهبردهای طراحی در ساختمان‌های جدید، به سوی آینده و با هدف کاهش آلودگی های زیست محیطی سمت و سو بیابد.

   براین اساس، تولید آلودگی های زیست محیطی در صنعت ساختمان، برای بنایی به خصوص با هر عملکردی، چه در زمان ساخت، چه پس از ساخت، چه در شرایط بهره برداری و چه در زمان مرگ ساختمان همواره وجود دارد.

براساس گزارش براندت لند (کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه) توسعه پایدار عبارت بود از توسعه‌ای که نیازهای کنونی جهان را تأمین کند، بدون آن که توانایی نسل های آتی را دربرآوردن نیازهای خود به مخاطره افکند و این که توسعه پایدار «رابطه متقابل انسان ها و طبیعت در سراسر جهان است. توسعه پایدار فرایند تغییر است در استفاده از منابع و در هدایت سرمایه گذاری ها و سمت گیری توسعه فن آوری و تحولی بنیادی است که با نیازهای حال و‌ آینده سازگار باشد.

●محیط زیست و معماری:  

   در اکثر موارد، بهنگام تهیه نقشه های ساختمانی توسط مهندسان و طراحان بنا، برای زمان مرگ و تخریب ساختمان های شهری و غیر شهری، برنامه ای از سوی طراحان برای بازگشت مجدد مصالح ساختمانی به محیط زیست یا مصرف مجدد آن ها در موارد دیگر ساختمانی تهیه نمی‌شود. به ناچار، مواد حاصل از تخریب ساختمان‌ها، به عنوان زباله های صنعتی و ساختمانی غیر قابل بازگشت به طبیعت تلقی می‌شود. در عین حال که بسیاری از منابع اولیه مصالح، تجدید ناشدنی هستند، نحوه استعمال آن ها در صنعت ساختمان به گونه‌‌ای است که به سختی به طبیعت بازمی‌گردند

   تخریب لایه اوزون، باران های اسیدی، تخریب اکوسیستم ها و بسیاری دیگر ناشی از آلودگی های زیست محیطی تحت تاثیر مداخله انسان در طبیعت است که صنعت ساختمان به بخش عمده‌ای از آن دامن می‌زند. آشکارترین جنبه این آلودگی فرآورده صنعت خانه سازی این‌است: آمار نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، با افزایش تصاعدی جمعیت (تصویر 1) و مداخله انسان در طبیعت، تولید گاز سمی CO2 افزایش چشمگیری داشته است (14) (تصویر 2). درحالی که امروزه نوآوری‌های فنی در عرصه صنایع اتومبیل، ارتباطات و کامپیوتر انسان را احاطه کرده است (تصویر 3)، همچنان بزرگ‌ترین خرید زندگی مردم، خانه، همانند 80 سال پیش صورت می‌گیرد: خانه‌ای که به صورت تحت اللفظی، کل زندگی انسان را برای حداقل 20، 30 یا 40 سال آینده تعریف می‌کند، به سوی آینده جهت گیری نشده و اساسا ساختار کلی آن با توجه به رشد روزافزون علم و فن آوری و به تبع، تغییر نیازهای انسانی در جامعه با سرعت بیشتری نسبت به گذشته، کهنه و منسوخ می گردد و به اصطلاح از مد می‌افتد.

   در یک پژوهش ارزنده تحت عنوان «مسکن پایدار از حیث تجارب کشورها»، دکتر مجید یاسور و دکتر اسماعیل آقائی زاده استادیاران دانشگاه ایران رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری و خانم سپیده زارع دانشجوی رشته ارشد برنامه گذاری شهری در سال 1395آمده است : «بررسی تجارب کشورهاي مختلف جهان حاکی از آن است که کشور هلند اولین کشوري بود که اصول توسعه پایدار را در دستور کار خود قرار داد و با اجراي برنامه‌هاي چهارگانه خود در زمینه توسعه و مسکن پایدار به عنوان کشور پیشگام در بحث مسکن پایدار مطرح است. علاوه بر هلند، کشورهاي مکزیک، چین و سوئد به دنبال افزایش شدید ساخت و سازهاي مسکونی و تأثیرات زیست محیطی ناشی از آن، سیاستهاي جالب توجهی، همچون اعطاي وام سبز به ساکنین، در زمینه مسکن پایدار و حل این مشکلات اتخاذ کرده اند. اما در استرالیا منشأ پیدایش ساخت خانه هاي سبز به تشکیل کمیسیون راه‌ حلهاي پایداري محیطی برمیگردد. در چنین خانه هایی اقداماتی چون: جهت گیري مناسب خانه ها براي جذب نور خورشید، عایق کاري آنها براي صرفه جویی در مصرف انرژي، وجود سیستم حفاظت آب، دسترسی به سیستم حمل و نقل عمومی و….به تحقق مسکن پایدار در این مکانها کمک کرده است.

   امروز معضلات مربوط به عمر ساختمان ها در ایران، در عرصه معماری نوین بسیار بحرانی‌تر از گذشته گشته است.

   بلحظ اهمیت مسئله و فایده تکرار، تکرار کنیم نگرانی‌های صنعت ساختمان در قرن بیست و یکم:«پایان زندگی معماری یا مرگ بنا»، مسئله بسیار بزرگی است. آنچه که در این جا بسیار حائز اهمیت است، مسئله بازگشت این مواد به چرخه های محیط زیست و یا استفاده مجدد از آن‌ها پس از مرگ بنا، در اکثر موارد، در هنگام تهیه نقشه های ساختمانی توسط مهندسان و طراحان بنا، برای زمان مرگ و تخریب ساختمان های شهری و غیر شهری، برنامه‌ای از سوی طراحان برای بازگشت مجدد مصالح ساختمانی به محیط زیست یا مصرف مجدد آن ها در موارد دیگر ساختمانی تهیه نمی‌شود و به ناچار مواد حاصل از تخریب ساختمان ها، به عنوان زباله های صنعتی و ساختمانی غیر قابل بازگشت به طبیعت مطرح می‌شود. در عین حال که بسیاری از منابع اولیه مصالح، تجدید ناشدنی هستند، نحوه استعمال آن ها در صنعت ساختمان به گونه ای است که به سختی به طبیعت بازمی گردند.

   یکی از اهداف معماری پایدار، «طراحی و نگهداری ساختمان برای آینده» است: عمر طولانی در عین قابلیت به روز شدن. این امر هم در حفظ مقاومت فیزیکی ساختمان و بقای آن حایز اهمیت است و هم در حفاظت از محیط زیست، طبیعت، حفظ منابع اولیه انرژی ساختارهای پایدار (همانند ساختمانها )باید در مقوله «پایان زندگی» نیز مطالعه شوند.

●ساختارهای پایدار دو نوعند :

   ساختار دایمی: ساختاری با کیفیت بسیار بالا و عمری طولانی است که با مصالحی ساخته شده که می‌تواند در ساخت و ساز آینده دوباره به کار آید. همانند سی و سه پل اصفهان و یا پل فابریسیوس در رم که با مصالح محلی، سنگین و بنایی ساخته شده‌اند و استحکام بسیار بالایی دارند. پل‌هایی نظیر خواجو در اصفهان یا پل قدیم دزفول در ایران نیز از این گونه می‌باشند که با مصالح محلی پاک و قابل بازگشت به طبیعت ساخته شده اند و بعد از هزاران سال هنوز استوارند.

   سازه موقتی: این سازه‌ها جهت ساختمان‌های ارزان‌تر، با طول عمر کوتاه‌تر به کار می‌آیند و مصالح آن‌ها لزوما حداقل ضرر را برای محیط زیست دارند؛ همانند پل‌های طنابی عشایر ایران و یا پل‌های چوبی موقت روستاییان لرستان.

   برای آن که معماری بتواند در راستای اهداف توسعه پایدار جهت گیری کند و صنعت ساختمان حداقل آلودگی را برای محیط زیست در پی داشته باشد، ضرور است که دو اصل در آن رعایت شوند.

– اول این که معماری، انعطاف پذیر و قابل تطبیق با شرایط محیط و نیازهای ساکنان آن باشد و بتواند توسعه های آتی را بپذیرد و تمهیداتی در آن سنجیده شود که، بدانها، بنا قابل به روز شدن باشد.

– ثانیا باید مصالح مورد استفاده در آن، بومی و قابل بازگشت به طبیعت باشد. بدین‌ترتیب می‌توان چنین استنباط کرد که طراح چنین ساختاری باید برنامه‌گذار اصلی آن نیز باشد. همچنین لازم است طراح کاملا آشنا با محیط زیست محل احداث بنا باشد و به عبارتی بومی باشد. می‌توان نتیجه گرفت که ساختمان های آینده بایستی دارای ویژه گیهای ذیل باشند:

1. مؤثر و کارا باشند: از مصالح قابل برگشت به محیط استفاده شود، قابل استفاده مجدد باشند و در فرایند طراحی و ساخت حداقل انرژی را مصرف کنند.

2. قابل نگهداری باشند: اجزا بتوانند جایگزین شوند یا به محیط بازگردند و یا دوباره مورد استفاده قرار گیرند.

3. تطبیق‌پذیر باشند: بتوانند به نیازهای متغیر و بارهای متغیر در زمان‌های متغیر در طول زندگیشان جواب دهند.

4. تحت یک برنامه‌گذاری کلی جهت ساخت، نگهداری و تخریب باشند.

5. اجزاء باید به صورت انعطاف‌پذیر، در دسترس و با قابلیت به روز شدن طرح گردند.

6. در مصالح مصرفی، ساخت، برنامه نگهداری و تخریب، تا حد امکان از مواد سمی و تخریب کننده محیط زیست، استفاده نگردد و تا حد امکان بومی ساخته شوند. اقتصادی نیز باشد.

   اصول فوق تدابیر پایداری هستند که در صورت اتخاذ در طراحی و ساخت ساختمان‌های مدرن، می‌توان آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از صنایع ساختمان را به حداقل ممکن رساند.

●اهداف مسکن پایدار عبارتند از :

   1- ماندنی و بادوام 2- قیمت مؤثر و مناسب براي ساخت و نگهداری 3- استفاده از مواد و منابع طبیعی4- حفظ و نگهداري آب و تولیدات 5- بیشینه ساختن نگهداري و تولید انرژی 6- ساده کردن شکل ساختمان و بیشینه ساختن کارآیی فضا 7- بهینه ساختن جهت یابی ساختمان براي کامل کردن استفاده از نور و تهویه طبیعی 8- سلامتی با حذف مواد سمی مضر در تسهیلات و امکانات و اطراف محیط 9- حمایت و پشتیبانی از جریانات حمل و نقل مناسب 10- طراحی براي برخورداری از قابلیت انعطاف در آینده

●ویژه گیهاي مسکن پایدار:

1- طراحی مسکن به طوريکه سرپناه و امنیت را فراهم کند؛ 2- استفاده از زیبایی محیط پیرامون بدون دستکاري جدي آنها؛ 3- ایجاد کاربريهاي گوناگون در مجاورت فضاي مسکونی جهت تسهیل خدمات رسانی؛ 4 – ارتقاي استانداردهاي مسکن و روشهاي جدید برنامه ریزي؛ 5- عایق کردن خانه در برابر حرارت و سرما؛ 6- بهره برداري از منابع انرژي تجدیدپذیر مثل باد و خورشید؛ 7 – مصرف کم  آب؛ 8- توجه به ساخت مسکن براي افراد کم درآمد؛ 9- بهبود روابط اجتماعی و محلی؛ 10- ارتقا ء راهکارهایی براي جلوگیري از آلودگی ایجاد شده توسط ضایعات(1391محمودي، محمدمهدي- توسعه مسکن همساز با توسعه پایدار، چاپ دوم، تهـران، مؤسسـه   انتشارات دانشگاه تهران)

❋ لزوم بازیافت دفع اصولی پسماند ساختمانی و اهمیت آن:

   امروزه با رشد بی‌رویه جمعیت انسانی، ساختمان سازی با رشد چشمگیری رو به رو بوده است. امرمت و بازسازی ساختمان‌های قدیمی نیز بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. بدون شک این افزایش ساخت و سازهای عمرانی و ساختمانی، تولید ضایعات و پسماندهای ساختمانی زیادی را به دنبال دارد که در صورت عدم چاره اندیشی خود میتواند معضلات بزرگی برای ما ایجاد کند. آلودگی محیط زیست، نازیبا شدن فضای شهری، خطر برخورد افراد و ماشین ها با نخاله های موجود در معابر و … از مهمترین این مشکلات خواهند بود. این مشکل مختص کشور خاصی نبوده و تمامی کشورهای جهان بسته به میزان پیشرفت، با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

 پسماندهای ساختمانی شامل تمامی مصالحی است که به صورت ناخواسته در حین تخریب و ساخت و ساز تولید می‌شوند. از مهمترین این پسماندهای ساختمانی می‌توان به مواد و مصالحی چون عایق، میخ، سیم برق، میلگرد، سنگها، آجرها و … اشاره کرد. حتی مواردی مربوط به زمان آماده سازی مقدماتی محل ساخت و ساز مانند کنده درختان، ضایعات حاصل از لایروبی محل، قلوه سنگها و … نیز از پسماندهای ساختمان به حساب می‌آیند. از طرفی برخی از این پسماندها حاوی موادخطرناکی مانند سرب، آسبست و حتی مواد رادیواکتیو هستند که حمل و دفن آنها باید اصولی و مورد تایید دستگاه های نظارتی مربوطه باشد. برخی از مصالحی که از تخریب ساختمان و دیوارهای خشک بدست می‌آیند نیز ممکن است هنگام دفن گاز سمی سولفید هیدروژن تولید کنند. به طور کلی برخی از ضایعات ساختمانی قابل بازیافت بوده برخی دیگر باید به صورت اصولی و با تأیید دستگاههای نظارتی دفع شود. برای حمل پسماندهای ساختمانی باید از ماشین های مخصوص حمل استفاده کرد و در محل های مناسب آنها را دفن نمود…

   حجم بالای نخاله‌های ساختمانی و انباشت آنها در طبیعت یافتن راهکارهایی برای بازیافت را گریز ناپذیر نموده است .حجم نخاله‌های ساختمانی در کشور آمریکا برای تعمیرات و بازسازی راهها حدود 91 میلیون تن است. و همچنین در ایالت کالیفرنیای آمریکا حدود 12% از حجم محل های دفن را نخاله ها تشکیل می‌دهند که معادل 20% حجم کلی آنها می‌باشد. میانگین تولید نخاله های ساختمانی در این ایالت بیش از 4 میلیون تن در سال است. وزن نخاله‌های ساختمانی از کشور اروپایی فنلاند که جزء کشورهای توسعه یافته است، حدود یک میلیون تن در سال می‌باشد. در سال 2009، برآورد BRE از فعالیتهای تخریبی ساختمانی حاکی از آن است که 80٪ از مواد تخریب مواد بی‌اثر (یعنی 59٪ بتن و 21٪ خاک)، 10٪ فلزات، 7٪ چوب و 1.4٪ گچ تخته می‌باشد(CRWP, 2009). ) .20 درصد باقیمانده از کل زباله، در جریان ساخت و تخریب، نیاز به مدیریت زباله های غیر آهنی (بتن، آجر، کاشی و سرامیک و غیره) دارد.

   تحقیقات انجام شده در جهان نشان می‌دهد که حجم نخاله های ساختمانی در میان سایر زباله ها 13 تا 29 درصد می‌باشد. روش‌های مدیریت نخاله های ساختمانی شامل سه مدل: انباشت و دفن و بازیافت، می‌باشد. دو روش اول از روش‌های قدیمی هستند که مشکلات بسیاری مانند مسایل مکان محل دفن، تاثیرات روانشناختی و … را به همراه دارد، اما مهم ترین مشکلی که به دنبال استفاده از دو روش اول به وجود می آید مشکلات زیست محیطی این روش‌ها است.

   طبق گزارش پرتال اقتصاد سبز سویس https://www.gruenewirtschaft.admin.ch و به قلم آنا بیرکن مایر، در تاریخ مارس 2017 ، در کشور سویس هرساله 70 تا 80 میلیون تن مصالح ساختمانی نیاز است که حدود 10 در صد از آن (3,9 میلیون تن ) از طریق بازیافت نخاله های ساختمانی تامین می‌گردد. هرساله همچنین در کشور سویس 33 میلیون تن بتن لازم است که 2 میلیون آن از بازیافت نخاله های ساختمانی تامین می‌شود. بر ظزفیت بازیافت روز بروز افزوده می‌شود. سالانه در حین عملیات ساخت و ساز، تخریب و تعمیر مجدد حدود 100 میلیون تن نخاله ساختمانی در انگلستان تولید می‌شود. حدود 17 درصد از کل زباله ها از صنایع مرتبط با ساخت و ساز و تخریب تولید می‌شود که در آن حجم زیادی از ضایعات تولید شده در انگلستان مورد استفاده مجدد قرار گرفته و بازیافت شده است(Defra, 2009. 1*) بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان بازیافت مصالح ناشی از تخریب در هلند 90 درصد، در انگلستان 45 درصد، در دانمارک 87 درصد و در 15 کشور اتحادیه اروپا 28 درصد است.

   قابل توجه است که طول عمر مفید ساختمان در کشورهای اروپایی بین 100 تا 150سال و در ایران 25سال است و نیز 25% بافت شهری فرسوده است و با افزودن بلایای طبیعی چون سیل، طوفان و زلزله هر ساله حجم بسیار بالایی نخاله ساختمانی و یا آوار در شهرها و آبادی‌های کشورها تولید می‌شود که سرمایه مالی و انسانی زیادی را تلف خواهد کرد. در زلزله بم بیش از 16 میلیون تن آوار ساختمان تولید شده است. در تهران نیز روزانه 19 هزار تن نخاله ساختمانی تولید می‌شود

محمد حسین بازگیر در گفت و گو با ایسنا 29 آبان 97رییس اداره محیط زیست شهر تهران با بیان اینکه در تهران روزانه ۵۰ هزار تن نخاله ساختمانی تولید می‌شود، گفت: متاسفانه تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد این زباله‌ها بازیافت می‌شود و بیش از ۸۰ درصد آن دپو می‌شود.

   در حال حاضر حجم توليد پسماندهاي ساختماني و عمراني در کل شهر تهران حدود 82 هزار متر مکعب می‌باشد و هم اکنون حدود 40 هزار متر مکعب در دو مجتمع آبعلی ( حدود 33 هزار متر مکعب) و آزادکوه و قاسم آباد (حدود 7هزار متر مکعب) پذیرش و الباقی حدود 42 هزار متر مکعب آن خارج از حوزه استحفاظی تهران به معادن و گودهای متفرقه هدایت می‌شود. همشهری آنلاین 14 دی 94در مصاحبه با معاون فنی اداره کل محیط زیست استان تهران نوشت: میزان تولید نخاله و پسماندهای ساختمانی و عمرانی شهر تهران حدود ۵۵ هزار تن در روز و شش برابر زباله‌های خانگی است.

   حدود 18شرکت بازیافت نخاله‌های ساختمانی در تهران وجود دارد که 20 درصد از پسماندهای ساختمانی را بازیافت می‌کنند. با توجه به حجم نخاله‌های ساختمانی حتی تلاش‌های کوچک برای استفاده بهتر از آوار و مصالح ساختمانی موجود می‌تواند تغییرات قابل توجهی به دنبال داشته باشد.

   امر بازیافت مصالح ساختمانی سالیان مدید است که در کشورهای مختلف با جدیت پیگیری می‌شود و نتایج بسیار مطلوبی نیز در پی‌داشته است. در روش بازیافت نه تنها می‌توان بدون آسیب رساندن به محیط زیست نخاله‌های ساختمانی را مدیریت کرد بلکه می‌توان از آن ها استفاده مجدد نمود و ضمن حفظ منابع اولیه مصالح ساختمانی، اشتغالزایی و ارز آوری از طریق صادرات را نیز متصور بود.

   در ایران نیز پتانسیل بالایی برای بازیافت و فرآوری نخاله‌های ساختمانی وجود دارد اما به دلیل عدم اطلاع کارفرمایان و پیمانکاران از فواید این امر، ضعف قوانین و… تا کنون این امر به طور جدی محقق نشده است. به گفته مهندس امیر رعیتی رئیس انجمن صنفی کارفرمایی شرکتهای بازیافت نخاله ساختمانی و مخلوط شهری استان تهران، سالانه بیش از 3 میلیارد دلار ضایعات ساختمانی در ایران دور ریخته می‌شود که با توجه به اهمیت اقتصادی آن چنانچه وزارت صنعت، معدن و تجارت بازیافت نخاله را مورد حمایت قرار دهد، لااقل در تهران باید چند واحد تولیدی با ظرفیت روزانه حداقل 40 هزار تن تأسیس و مورد بهره برداری قرار گیرد. وی با استناد به آمارهای سال 1391 که برای ساخت 120 میلیون مترمربع ساختمان مجوز صادر شده بود، می‏گوید: اگر فرض کنیم که از هر مترمربع تخریب ساختمان‌های فرسوده 5/1 تن آوار ساختمانی حاصل می‌شود، در نتیجه میزان آوار و نخاله‌های ساختمانی سال 1391 برابر با 180 میلیون تن بوده است که بیش از 99 درصد آنها دور ریخته شده است.

   برای تحقق این امر میتوان روش‌های موفق کشورهای دیگر که با طبعیت ایران سازگار است را در تکنولوزی به ویژه الگو برداری و بومی سازی کرد. برای نمونه، در آلمان حد اقل 4 روش برای جلوگیری از افزایش دور ریزهای ساختمانی اتخاذ می‌شود:

راهکار اول– بازسازی ساختمان و تبدیل آن به یک ساختمان جدید ( مثلا با حفظ دیوارها وعدم تغییر آنها تنها تغییر ایزوله آن) عملا نخاله‌ای از آن بخش‌ها تولید نمی‌شود و دیوارها در طراحی جدید به همان شکل قبلی باقی مانده یا صرفا جا به جا و یا تغییر شکل داده می‌شوند.

راهکار دوم- ساخت با ابعاد استاندارد. در طرحهای ساختمانی از مصالح با مقیاس استاندارد و مطابق با اندازه مورد نیاز استفاده شود و هم در هزینه و زمان صزفه جویی می‌شود. بعنوان نمونه برای قالب پنجره ها از چارچوب با اندازه استاندارد ( ضمن حفط تنوع مدل )استفاده می‌شود. ابعاد استاندارد امکان استفاده مجدد برای هر ساختمان دیگری در این اندازه را می‌دهد.

راهکار سوم- شناسایی مرکز بازیافت محلی. در بسیاری از شهرها مراکز محلی بازیافت ایجاده شده بنابراین با هماهنگی آنها اقدام به مدیریت دورریزهای ساختمانی خود می‌کنند. نزدیک بودن به مرکز بازیافت باعث کاهش هزینه های مدیریت آن می‌شود.

راهکار چهارم- بازیافت به جای تخریب .در بعضی مناطق کارخانه‌های بازیافت انواع مواد ضایعاتی وجود دارد که برای حفظ منابع طبیعی و زیستی، مواد مصرفی را بازیافت کرده و برای استفاده مجدد در طرحهای ساختمانی آماده می‌کنند. این کار، از لحاظ هزینه، برای ساختمان سازان، صرفه جویی قابل توجهی سبب می‌شود. به عنوان مثال، رادیاتور، لوله‌ها، مواد استفاده شده در کف، اتصالات و سیمهای برق و فلزات و غیره از جمله مصالحی هستند که در شرایط مناسب بازیافت می‌شوند.

   ضمن اینکه هر کارفرمایی مسئول رعایت ضوابط محیط زیستی در محل ساختمان است و نباید موجب ایجاد پسماندهایی گردد که محیط خود ساختمان و اطراف آن را آلوده می‌سازد. برخی از ضایعات ساختمانی که قابل بازیافت نیستند باید به صورت اصولی و با تأیید دستگاههای نظارتی دفع شوند.

   بازیافت پسماندهای ساختمانی تنها در صورتی سوددهی دارد که هزینه انتقال آنها به محل بازیافت بیش از هزینه انتقال و دفن این پسماندها نباشد. در صورتی که ضایعات ساختمانی قابل بازیافت و استفاده مجدد باشند، باید آنها را به محل‌های بازیافت منتقل کرد. اما اهمیت دادن به محیط زیست و رعایت حقوق طبیعت و حفظ خاک و آب و محیط زیست ایران برای نسلهای آینده وظیفه‌ای ملی است که عزمی ملی نیز می‌طلبد. و ما را موظف به جلوگیری از اسراف و دور ریز مصالح ساختمانی می‌نماید. سنتی که در روستاهای ایران همواره رعایت می‌شد. درایران وطن ما پتانسیل بسیار خوبی در زمینه صنعت بازیافت ضایعات ساختمانی وجود دارد که میتوان در آینده با بهره گیری از فن‌آوریهای نوین و تولید داخلی دستگاههای بازیافت، فرصت بیشتری را برای سرمایه گذاران و کارآفرینان این حوزه فراهم نمود و عملا صنعت بازیافت نخاله‌ها و پسماندهای عمرانی و ساختمانی را در ایران نهادینه ساخت. تا جایی که جامعه متوجه شود توسعه این صنعت یک ضرورت است نه یک انتخاب.

jalehwafa@yahoo.de

1*  Defra, (2009), “Construction Code of Practice for the Sustainable Use of Soils on Construction Sites” [Online